پیشینه و وجه تسمیه

رضا طاهری محقق تاریخ جغرافیایی خلیج فارس در کتاب از مروارید تا نفت ( تاریخ خلیج فارس) با بررسی زندگی در هزاره تاریکی تاریخ قوم ایرانی در کنار جلگه‌ها ی خلیج فارس و نخچیرگاه ( جغرافیای طبیعی شکار حیوانات) این شهرستان را از قدیمی‌ترین آبادی جغرافیای تاریخی اقوام ایرانی می داند و بخش بیشتر جغرافیایی اجتماعی - سیاسی دیر را در قرن‌های ساسانی و اسلامی زیر مجموعه سیراف ( و تابع ایالت فارس)می داند و بعدها در ماندستان و سپس دشتی بررسی می‌کند . بنای بندر دیر جدید را بر خرابه‌های بنادر کهن دوران سلوکی و اشکانی تصویر می‌کند و وجه تسمیه بندر دیر را در مهاجرات بحرینی‌های از محله دیر در بحرین (در دو قرن پیش ) می داند.

رضا طاهری با استناد به به‌گفته حمدالله‌مستوفی در کتاب نزهه‌القلوب ( هشتم هجری): ماندستان بیابانی است سی‌فرسنگ برساحل دریا و در آن‏جا دیرهاست و هیچ آب روان و کاریز ندارد و حاصلش جز غله و پنبه دیمی ندارد. و همچنین با استناد به نوشته‌های گریشمن و آرتورکریسنسن و ایجاد شهرک‌های سلوکی نشین در خلیج فارس و گمانه‌های احمد اقتداری درباره نام بتانه در کتاب شهرهای باستانی خلیج فارس، در ذکر بلوک ماندستان ، کلمه ماندستان را در کلمه «مند» را اسم قسمت سفلای رود سکان (ثکان) و ماندستان قدیم و سیف مظفر را در بلوک دشتی بررسی می کند. و می گوید: اما آن‏چه از پیشینه این منطقه و آثار باستانی موجود در منطقه برمی‏ آید از آبادی‏های کهن‌تر از سیراف اسلامی یادوران پس از سیراف هخامنشی است.

بعضی از مورخین معتقدند که بندر دیر در اصل یهودی نشین بوده‌است که احتمالا به علت تفوق آنها بر دیگر نحله‌های مذهبی و نیز احداث کنیسه‌هایی به نام دیر، این منطقه را دیر نامیده‌اند که با گذشت زمان در تلفظ کتابت به دیر مبدل گردیده‌است.

از آثار و ابنیه بر جای مانده مثل قلعه‌ها، سدها و قناتهایی که از قدمت تاریخی برخوردارند، نشان از گذشته‌ای پر رونق و عصری طلایی و نیز ارتباطات بازرگانی و تجارتی با سرزمین‌های دوردستی همچون هند و چین و بین‌النهرین و حتی بخش‌هایی از آفریقا را دارد.

تاریخچه و آثار باستانی

بندر دیر، بتانه و بی خاتی (بی‌بی‌خاتون) و بردستان از بنادر قدیمی سواحل خلیج فارس محسوب می شوند. بنابر عقیده بسیاری از مورخین، قدمت آن به دوران ساسانیان می رسد. دیر آباد زمان ساسانیان در دامنه تپه‌ها و پیرامون تلی به نام «تل‌سوز» بوده که اکنون آثار و بقایای آن برجاست. «... در عصر ساسانیان محمود آباد بوده‌است و آثار برجای مانده در دیر آباد زمان ساسانیان در منطقه، تپه‌ها و اطراف تلی به نام تل سوز ( تل سبز ) اکنون به عنوان یکی از آثار تاریخی منطقه محسوب می گردد. » همچنین «...آثار و بقایای شهرها و آبادی‌های کهن بسیاری وجود دارد که بردستان، دیر، بتانه ( بتخانه ) و بی خاتی ( بی‌بی‌خاتون) از آن جمله هستند.»

مولف فارسنامه ناصری، قصبه این ناحیه بردستان می نامد که سپس از دیر به عنوان قصبه منطقه نام می برد. مولف فارسنامه ابن بلخی نامهای قدیمی بندر دیر را «نجیرم» و «نجیرام» ذکر می‌کند. در نقشه‌های قدیمی بویژه در نقشه‌ای که در کتاب جغرافیای تاریخی سیراف درج گردیده، محل کنونی بندر دیر بنام نجیرم ثبت شده‌است. نامهای «دیّر» و «دایر» در السنه سالخوردگان بگوش می‌خورد.

وجود ناحیه بردستان و بندر بتانه در اطراف دیر و آثار تار یخی باقی مانده حکایت از سوابق تاریخی این شهر دارد. در عصر عیلامی‌ها نیز بتانه را بتنه می خوانده‌اند که هر سال در این شهر بازار بزرگی بر پا می شده‌است . و همچنین کاربرد واژه بتخانه واینکه بقول مستوفی ، دیریهای فراوانی در این منطقه قرار داشته ، این نقطه را تایید می نماید که معابد و پرستشگاههای ادیان مختلف در بطانه فراوان بو ده‌است . بنادر دیّر ، بتون و بردستان در عصر ساسانیان معمور و آباد بو ده‌اند. در کتاب تاریخ بنادر و جزایر خلیج فارس تالیف محمد ابراهیم کازرونی آمده‌است که : «دیر» چهار برجیست در کنار دریا و بقدر پنجاه، شصت خانه چوب نخل و آن قلعه منجمله بلوک بردستان است. رضا طاهری مولف از مروارید تا نفت/ تاریخ خلیج فارس پیشینه? دوران قرن‌های اولیه اسلامی دیر را در بندر نجیرم جستجو می‌کند و نجیرم را با بردستان کنونی یکی می داند.

 

 

 

 

 

 

 

 

 مسجد بردستان نمای قدیمی قبل از بازسازی

 

 

 

 

 

 

 

مسجد بردستان

مسجد بردستان بر روی تپه ای در کنار روستای بردستان از توابع شهرستان دیر واقع شده‌است . این مسجد از یک عمارت مربع مستطیل با یک مدخل کوچک و شبستان وسیع تشکیل شده‌است. شبستان برای روشنایی و هواگیری، فضاهای درگاه مانندی دارد که از داخل و خارج با گچ بری‌های زیبایی تزیین شده‌اند.

بر فراز شبستان، بادگیری به سبک معمول جنوب ایران ساخته شده‌است که خنکی و مطلوبیت هوای درون شبستان را تامین می کند. این مسجد در سال 1273 ه.ق. توسط حیدرخان دشتی تعمیر شده‌است. کتیبه ای در درون یکی از اتاق‌های مسجد وجود دارد که تاریخ تعمیر آن را در سال 852 هجری نشان می دهد و گمان می رود از بناهای قرون اولیه اسلامی باشد.

در گورستان پیرامون مسجد بر روی قبور اسلامی سنگهای آهکی که با خط کوفی و عربی قدیم و جدید می‌باشد که دارای ارزش تار یخی است . با تو جه به بقایای خورده شده و تکه سنگهای باقی مانده قدمت این قبر ستان رامی تو ان حدود سده چهارم و پنجم هجری ، قمری دانست .

ویرانه‌های بتانه

در قسمتی از پهنه به طول 10 الی 12 کیلو متر و به عرض 6 تا 8 کیلو متر به نام بی خاتی قلعه ای بنام بتو ن و پهنه بنام بتانه و بت خانه وجود دارد .در این محل آثار ویرانه‌های شهری عظیم و حومه آن که در کنار در یا قرار داشته و جود داشته . بین بتانه و بی خاتی بر دامنه ارتفاعات سنگی آثار دیوار ، آب انبار ، پلکانی سنگی که به طرفین یک صخره وسیع از سنگ تراشیده‌اند نمایان است .و ارتفاع این تپه تا سطح زمین حدود 30 تا 40 متر است .در پایین تپه و به فاصله 500 متری آن سنگ مدور بزرگی بصورت میدان وسیعی وجود دارد . احتمال می رود این محل یک استادیو م بوده که سبک معماری آن مربو ط به دوران سلوکی یا آمد و رفت فینیقیان باشد.

از دیگر آثار تاریخی دیر می توان به آثار زیر اشاره کرد:
قلعه گنوی
آثار تل سوز
ویرانه‌های بی‌خاتی و بتانه
تل ملاها
تل غرابی
تل ورزشی
کیچه بازار
پیاله پاتیل
قصر دختر
ویرانه‌های روستای بردستان
قبرستان قدیمی دیر و سنگ نبشته‌های آن
آثار آسیاب بادی در شرق روستای لوحک و سرمستان
آثار تاریخی موجود در روستاهای خرگونه و تل سنگ
خرفخانه
آثار باقیمانده در غرب بردستان